سیاست شرق _ وقتی رجب طیب اردوغان، بر اهمیت دستگاه اطلاعاتی برای دولتش تاکید کند و آن را سنگ بنای پایداری آن بداند، باید به اهمیت دستگاه اطلاعاتی ترکیه، عملکرد و علاقه رئیس جمهور ترکیه به رئیس وقت آن، پی برد.

اردوغان معتقد است «امپراتوری عثمانی با جنگ بالکان (۱۹۱۲ -۱۹۱۳) یکی از بزرگترین شکست‌ها را در تاریخ خود متحمل شد، زیرا حاکمان آن دوره، سال‌ها به دلیل فقدان بینایی و تیزبینی صحیح، قادر به دیدن تدارکات برخی جوامع برای شورش علیه دولت نبودند.»

آقای اردوغان، حتی اخیرا اعلام کرد که کار اطلاعاتی کشورش در خاک لیبی توانسته است پیشرفت زمینی فیلد مارشال خلیفه حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی (LNA) را متوقف کند.

وی با بیان اینکه ترکیه به لطف نفوذ روزافزون اطلاعات خارجی خود به عنوان یک قدرت منطقه ای و جهانی جایگاه خود را در تمامی مجامع بین المللی حفظ کرد، خاطرنشان کرد: دستاوردهایی که در مناطق رویارویی به دست آورده ایم، ما را تقویت می کند. بر سر میز مذاکره قرار بگیرد و به ما قدرت دفاع از منافع مردم را بدهد.»

وی می افزاید: «سرویس اطلاعات یک سلاح محوری در مبارزه تاریخی ما برای ساختن یک ترکیه قوی و بزرگ است و همینطور خواهد ماند.»

اردوغان همچنین گفت که کار اطلاعاتی مهم ترین سلاح او بود، به ویژه اینکه سرویس های اطلاعاتی او را در کودتای نافرجام سال ۲٠۱۶ که توسط رهبران ارتش انجام شد، نجات دادند. به همین دلیل است که او دوست با اعتماد به نفس خود،«هاکان فیدان» را در رأس دستگاه اطلاعاتی قرار داده بود و از عملکرد آن نهادی که او را ناکام نگذاشته است، خیالش راحت بود.

اردوغان در طول سخنرانی های خود مدام نمونه هایی را برای اثربخشی سرویس های اطلاعاتی ترکیه در تاریخ ترکیه از دوره عثمانی تا نقشی که در حال حاضر ایفا می کنند ذکر می کرد. وی میگوید که «موفقیت‌های» به دست آمده توسط سرویس‌های اطلاعاتی، قدرت آنکارا را در میز مذاکره افزایش می‌دهد.

حالا، علت انتخاب رئیس سابق دستگاه اطلاعات ملی ترکیه برای وزارت خارجه، بیشتر مشخص می شود و در عین حال، پرسش‌های بسیاری را در داخل و خارج این کشور برانگیخته است.

هاکان فیدان

هاکان فیدان متولد ۱۹۶۸ در آنکارا است. فیدان در سال ۱۹۸۶ فارغ التحصیل و تا سال ۲٠٠۱ به مدت ۱۵ سال به عنوان درجه افسر رزمی در نیروهای مسلح ترکیه خدمت کرده بود.

هاکان فیدان پس از دوران سربازی به فعالیت علمی خود ادامه داد و از کالج دانشگاه مریلند در رشته مدیریت و علوم سیاسی فارغ التحصیل شد. بعدها فیدان تحصیلات کارشناسی ارشد و سپس دکترا را در دانشگاه بیلکنت به پایان رساند. هاکان فیدان در حین ادامه تحصیلات آکادمیک خود در خارج از کشور به عنوان آکادمیک در دانشگاه های بیلکنت و هاجت تپه مشغول به کار شد. فیدان پس از انجام وظایف آکادمیک به مدت دو سال به عنوان مشاور ارشد سیاسی و اقتصادی در سفارت استرالیا-ترکیه مشغول به کار شد که از سال ۲٠٠۱ در ستاد فرماندهی سپاه واکنش سریع ناتو در آلمان آغاز شد. 

بعداً فیدان در سال ۲٠٠۳ به سمت نخست وزیری اداره همکاری و توسعه ترکیه (TIKA) منصوب شد. فیدان پس از ۴ سال کار ، در سال ۲٠٠۷ به عنوان معاون معاون نخست وزیر و یک سال بعد در سال ۲٠٠۸ به عنوان عضو هیئت مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی منصوب شد. فیدان در همان سال به عضویت هیئت امنای دانشگاه AHMET Yesevi درآمد. وی پس از ۳ سال حضور در آنجا از سمت خود استعفا داد. 

هاکان فیدان در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۳۸۹ به عنوان قائم مقام معاونت سازمان اطلاعات کشور منصوب شد. فیدان پس از پایان دوره ریاست امره تانر، معاون وزیر MIT، معاون جدید وزیر ام.آی.تی شد و هاکان فیدان در سال روی کار آمدن او جایگزین او شد. هاکان فیدان با این وظیفه به عنوان جوان ترین معاون وزیر ام آی تی در کشور ترکیه در تاریخ ترکیه ثبت شد.

خدمت بزرگ «هاکان فیدان» به اردوغان

با این حال، رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه، هاکان فیدان را به عنوان فردی که طراحی ضدحمله علیه کودتای ۱۵ ژوئیه ۲٠۱۶ ترکیه را طراحی کرده است، معرفی کردند. کسی که به اردوغان گفت:« ما تا سرحد مرگ با آنها می جنگیم، اما شما باید به خیابان بروید و در کنار مردم بمانید.»

اردوغان از توصیه های فیدان پیروی کرد و چند روز در میان مردم ماند و کاری جز سخنرانی های آتشین شب و روز انجام نداد تا اینکه وضعیت دولتش بهبود یافت و به زندگی عادی سیاسی خود بازگردد.

در حالی که توجه همگان به سخنرانی ها و تهدیدهای اردوغان معطوف بود، فیدان بزرگترین پاکسازی های سیاسی انجام شده در داخل ترکیه از زمان کودتای کمال آتاتورک را انجام داد و بسیاری از مخالفان و منتقدان اردوغان و کسانی که به آنها شک داشت، انجام داد و «مقاومت در برابر کودتا» به نام فیدان نامیده شد.

فیدان تنها در چند روز بیش از ۱٠٠ هزار کارمند دولتی را اخراج کرد و هزاران نفر از جمله صدها قاضی، افسر نظامی، روزنامه نگار و استاد دانشگاه را دستگیر کرد. به نظر می رسید لیست سیاه از قبل آماده شده بود و فیدان و خدماتش منتظر فرصت بودند تا دست روی دست این افراد بگذارند.

ییلدیریم، نخست وزیر ترکیه می گوید ۱۶۱ نفر در جریان مبارزه مردم این کشور برای غلبه بر کودتای نظامی کشته شده اند و حدود ۱٠۴ “کودتاچی” کشته شده اند.

زندگی فیدان پر از رمز و راز و اطلاعات مختلف است. با این حال، یک حادثه کاملاً واضح است. در سال ۲٠۱۵ ، درست چند ماه قبل از کودتا، فیدان به طور ناگهانی از ریاست سرویس های اطلاعاتی استعفا داد و به دنبال نامزدی حزب عدالت و توسعه اردوغان در انتخابات پارلمانی شد، اما اردوغان از این اقدام خشمگین و با آن مخالفت نمود.

کمتر از یک ماه بعد، فیدان استعفای خود را پس گرفت و به کار بازگشت. اما او این بار، سرویس های اطلاعاتی داخلی و خارجی را تحت یک سازمان متمرکز، که ریاست آن را بر عهده داشت، تجمیع کرد، بسیاری از افسران امنیتی و نظامی از این حرکت فیدان خشمگین شدند. 

با توجه به این پیشینه، فیدان را بعد از اردوغان، باید قدرتمندترین مرد ترکیه دانست. او سلطان سایه است. حضورهای عمومی او کمیاب و حساب شده است. حتی شبکه های ماهواره ای که فقط آنچه را که در سطح ظاهر می شود نشان می دهند، او را نشان نمی دهند.

تنها چیزی که از سوابق او مشخص است، این است که او از دانشگاه‌های ترکیه و آمریکا فارغ‌التحصیل شده بود، سپس تا زمان انتصابش به عنوان معاون مدیر سرویس‌های اطلاعاتی ترکیه در زمان امره تانر در سازمان‌های مختلف بین‌المللی کار کرد.

زمانی که تانر به دنبال بحران ناشی از حادثه فاجعه بار «ماوی مرمره» در سال ۲٠۱٠ ، در سواحل غزه که در آن ۹ فعال حقوق بشری توسط نیروهای اسرائیلی کشته شدند، بازنشسته شد، فیدان در سن ۴۲ سالگی سکان هدایت سرویس های اطلاعاتی ترکیه را به دست گرفت، او جوان ترین رئیس تاریخ آژانس اطلاعاتی بود.

فیدان در دو سال گذشته نیز، نقش مهمی در از بین بردن دولت به اصطلاح موازی در ترکیه داشته است و البته به پیروان جنبش فتح الله گولن اشاره می کند. گولن و جنبش مذهبی او توسط مقامات ترکیه متهم شدند که در پشت چندین تلاش برای بی ثبات کردن ترکیه هستند که آخرین آنها کودتای ۲٠۱۶ بود.

پیش از اعلام رسمی انتخاب «هاکان فیدان» به وزارت خارجه، اخبار غیر رسمی در این باره منتشر شده بود و همه انتظار داشتند که او جانشین «مولود چاوش اوغلو» شود که اکنون در مجلس به سر می‌برد.

قبل از آن، پیش‌بینی می‌شد که فیدان به جای «سلیمان صویلو» به وزارت کشور برود، چون میان این وزارتخانه و دستگاه اطلاعات ملی تناسب بیشتری وجود دارد و به جای آن «ابراهیم کالن»، سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه، به وزارت خارجه بیاید. تا اینکه کالن به جای فیدان در دستگاه اطلاعات رفت و فیدان در رأس دستگاه دیپلماسی جای گرفت.

«برهان کور اوغلو»، استاد فلسفه سیاسی دانشگاه مرمره، معتقد است که تعیین هاکان فیدان به این مقام بازتاب‌دهنده رویکرد «سده ترکیه» است، ترکیه‌ای که روابط خوب با شرق و غرب دارد، به‌خصوص که فیدان معمار آشتی و ازسرگیری روابط ترکیه با بسیاری کشورها در فاصله ۲٠۱٠ تا اکنون بود و در کمیته چهارجانبه امنیتی مسکو با حضور ایران و سوریه نیز حضور داشت.

به نظر کور اوغلو، فیدان روابط گسترده خارجی دارد، هم با کشورهای غربی و هم با کشورهای آفریقایی و شرقی و این شرایط «کاملا متناسب با برنامه‌های مرحله پیش روی ترکیه است»، زیرا ترکیه در این مرحله در پی تقویت روابط با کشورهای عربی و اسلامی است و فیدان بنیان‌گذار آشتی ترکیه با امارات و مصر و عربستان است و نقش اصلی را در روابط با سوریه داشته و نیز موجب تقویت روابط با روسیه و کشورهای غربی شده است.

به نظر این استاد دانشگاه، ویژگی مهم دیگر هاکان فیدان، نزدیکی شدید او به اردوغان است در حدی که او را سایه اردوغان و «صندوق سیاه» و فرستاده ویژه وی در بسیاری مأموریت‌های حساس می‌دانند و حضور او در وزارت خارجه به معنای آن است که قرار است ترکیه در این مرحله دیپلماسی قدرتمند را پیش بگیرد.

به گفته کور اوغلو، همه مشکلات در روابط خارجی ترکیه پیش از آنکه به وزارت خارجه منتقل شود، در دستگاه امنیتی که فیدان ریاست آن را داشت حل و فصل شده بود.

هاکان فیدان، زاده آنکارا در سال ۱۹۶۸ و تحصیل‌کرده مدرسه حربیه است و سپس در زمان مأموریت خود در ناتو، تحصیلات عالی خود را در رشته علوم سیاسی و مدیریت در دانشگاه مریلند پی گرفته است. و همچنین کارشناسی ارشد و دکترای خود را از دانشکده روابط خارجی دانشگاه بیلکنت آنکارا دریافت کرده است.

فیدان مسئولیت‌های گوناگونی از جمله معاون سیاست خارجی و امنیت دستگاه نخست‌وزیری، عضو هیئت مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی، نماینده ویژه نخست‌وزیر، معاون رئیس دستگاه اطلاعات، و نماینده ویژه رئیس جمهور را بر عهده داشت و به مدت ۱۳ سال نیز رئیس دستگاه اطلاعات ترکیه (میت) بوده است.

سمیر صالحه، استاد روابط بین‌المللی ترکیه، تأکید می‌کند که فیدان از قدیم رؤیای آن را داشته که از سایه بیرون بیاید و در سال ۲٠۱۵ صریحا این موضوع را با اردوغان در میان گذاشت و اردوغان هم در این باره به او وعده مثبت داد هرچند از او خواست مدتی صبر کند و در دستگاه اطلاعات بماند.

به گفته صالحه، فیدان یکی از اعضای حلقه چهارنفره نزدیکان اردوغان بود و در مرکز برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری و اجرا نه فقط در عرصه اطلاعاتی جای دارد و بارها مأموریت‌های مهمی را با موفقیت انجام داده است.

او می‌افزاید که ترکیه امروز وارد مرحله تازه‌ای می‌شود که با گذشته کاملا متفاوت است و می‌خواهد با انتخاب شخصیتی مقتدر در رأس دستگاه دیپلماسی پیامی چندجانبه به همه طرف‌ها برساند، چه به کسانی که از مخالفان اردوغان حمایت می‌کنند، چه به «تروریست»ها، و چه به دوستانی که قرار است روابط خوبی با ترکیه داشته باشند.

صالحه تأکید می‌کند که وزیر خارجه جدید اطلاعات و روابط عمیقی با کشورهای همسایه و اروپا دارد و بهترین فرد برای ارائه ترکیه جدید در مرحله پیش رو است.

از سوی دیگر، کسانی انتخاب فیدان به وزارت خارجه را با انتخاب «محمد شمشک» به وزارت دارایی مرتبط می‌دانند، زیرا اردوغان در دهۀ هفتم زندگی خود است و این آخرین دوره ریاست جمهوری اوست و برای همین می‌خواهد با یک تیم قوی برنامه‌های باقی‌مانده خود را اجرا کند.

انتخاب «علی یرلی کایا» دیپلمات منعطف به جای «سلیمان صویلو» که شخصیتی با صلابت و قاطع دانسته می‌شد در وزارت کشور نیز در همین راستا دانسته شده است. یرلی کایا متخصص امور پناهجویان و پرونده کردها و نیز مسلط به پرونده حیاتی استانبول است.

ناظران می‌گویند که اردوغان به تجربه اقتصادی چین نظر دارد: افزایش تولید، افزایش صادرات، پایین نگه‌داشتن ارزش پول ملی برای به‌صرفه کردن صادرات، اما از سوی دیگر در عرصه امنیتی به تجربه انگلستان نظر دارد: فعالیت اطلاعاتی هم‌پای دیپلماسی؛ و این بدان معناست که در دوره پیش رو شاهد همکاری گسترده فیدان و کالن خواهیم بود.

انتخاب فیدان از سوی اردوغان برای وزارت خارجه، در ترکیه با رضایت و اتفاق نظر همراه شده است. رسانه‌های ترکیه در این دو روز تأکید بسیاری بر سوابق دیپلماتیک فیدان کرده‌اند: مشاور وزیر خارجه اسبق (داوداوغلو)، مشاور سفیر ترکیه در استرالیا، رئیس آژانس توسعه و هماهنگی ترکیه، عضو هیئت مدیره آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، معاونت ریاست دستگاه اطلاعات و در نهایت ریاست این دستگاه از سال ۲٠۱٠.

در کودتای ناکام علیه اردوغان در سال ۲٠۱۶، فیدان تا ساعت هشت و نیم شب ۱۵ ژوئیه ۲٠۱۶ در مقر ریاست ستاد ارتش ماند و فقط بیست دقیقه پیش از حمله به این ستاد از آن خارج شد و بدین ترتیب جان سالم به در برد.

روزنامه «حریـت» ترکیه تأکید کرده که فیدان در ۷ فوریه ۲٠۱۲ نیز از یک ترور توسط «گروه گولن» جان سالم به در برده است.

حال باید منتظر بود و دید، سیاست خارجی دولت جدید اردوغان با هاکان فیدان، که در دوره پنج ساله پیش رو، چه مسیری را طی خواهد کرد. لیبی، سوریه، افغانستان، عراق، قطر، یمن، فلسطین، آفریقا، روسیه، ایران، یونان، ارمنستان، جنگ اوکراین، اتحادیه اروپا، ایالات متحده، ناتو، کشورهای ترک منطقه و بسیاری دیگر، که هریک می تواند برای ترکیه یک مسیر متفاوت باشند.

انتهای پیام