سیاست شرق _ فرمان مشروطیت، فرمان تشکیل « مجلس شورای ملی‌» است، که مظفرالدین شاه قاجار، در ۱۳ مردادماه ۱۲۸۵ خورشیدی، آن را امضا و یک روز بعد، در تاریخ ۱۴ مرداد، صادر شد.

جنبش مشروطه، جنبش مشروطه‌خواهی، جنبش مشروطیت و یا انقلاب مشروطه، مجموعه کوشش‌ها و رویدادهائی است که در دوره مظفرالدین شاه قاجار و سپس در دوره محمدعلی شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی « پادشاهی مطلقه» به حکومت «مشروطه» رخ داد و به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی ایران در دورانی انجامید، که ممالک مختلف در مسیر توسعه همه جانبه، قرار داشتند.

پیشینه جنبش مشروطه

از اوائل پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، ناخشنودی مردم از ستم وابستگان حکومت و نحوه حکومت ملوک الطوایفی، رو به افزایش بود. تأسیس دارالفنون و آشنایی تدریجی ایرانیان با تغییرات و تحولات جهانی، اندیشه تغییر و لزوم ایجاد حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی را نیرو بخشید.

نوشته‌های روشنفکرانی مثل حاج زین‌العابدین مراغه‌ای و عبدالرحیم طالبوف و میرزا فتحعلی آخوندزاده ومیرزا ملکم خان و میرزا آقاخان کرمانی و سید جمال الدین اسدآبادی و دیگران زمینه‌های مشروطه‌خواهی را فراهم آورد.

سخنرانی های سیدجمال واعظ و ملک المتکلمین توده مردم مذهبی را با اندیشه آزادی و مشروطه آشنا می‌کرد. نشریاتی مانند حبل المتین و چهره‌نما و حکمت و کمی بعد ملانصرالدین که همه در خارج از ایران منتشر می‌شدند نیز در گسترش آزادی خواهی و مخالفت با استبداد نقش مهمی داشتند.

کشته شدن «ناصرالدین شاه» به دست میرزا رضای کرمانی و پایان سلطنت ۵٠ ساله وی، که آشکارا انگیزه خود را قطع ریشه ظلم و نتیجه تعلیمات سیدجمال الدین دانسته بود، کوشش بیشتر در روند مشروطه‌خواهی را سبب شد.

چگونگی آغاز جنبش مشروطه

اگرچه از مدتی قبل شورش‌ها و اعتراضاتی در شهرهای ایران علیه مظالم حکومت وقت رخ داده بود، اما شروع جنبش را معمولاً از ماجرای «گران شدن قند» در تهران ذکر می‌کنند. علاءالدوله حاکم تهران هفده نفر از بازرگانان و دو تن سید را به جرم گران کردن قند، به چوب بست. این کار که با تأئید عین الدوله صدراعظم مستبد انجام شد، اعتراض بازاریان، روحانیون و روشنفکران را برانگیخت. اینان در مجالس و در مسجدها به سخنرانی ضد استبداد و تأسیس عدالتخانه یا دیوان مظالم پرداختند.

خواست برکناری عین‌الدوله و عزل مسیو نوز بلژیکی و حاکم تهران و حتی عسگر گاریچی به میان آمد و اعتصاب در تهران فراگیر شد. عده‌ای از مردم و روحانیون به صورت اعتراض به مسجد حضرت عبدالعظیم رفتند و در آن جا تحصّن کردند.

مظفرالدین شاه وعده برکناری صدراعظم و تشکیل عدالتخانه را داد و علما با احترام به تهران بازگشتند. هنگامی که مظفرالدین شاه به وعده خود عمل نکرد علما از جمله سیدین سندین، آقا سید محمد طباطبائی و آقا سیدعبدالله بهبهانی، به قم رفتند و تهدید کردند که کشور را ترک خواهند کرد و به عتبات عالیات خواهند رفت.

بازاریان و عده زیادی از مردم به تحصن در سفارت انگلیس اقدام نموده و خواهان آزادی علما و تشکیل عدالتخانه شدند. در ابتدای حرکت، مسئله اصلی، عدالتخانه و عدالتخواهی بود و به همین دلیل نهضت مشروطه را در ابتدا نهضت عدالتخانه می‌گفتند. با اوجگیری نهضت، به تدریج مسأله پارلمان و محدود کردن قدرت شاه مطرح شد.

نحوه پیروزی اولیه و شکست نهایی انقلاب مشروطه
با ادامه اعتراضات مردم با دو مهاجرت و نیز خواسته مردم مبنی بر عزل عین‌الدوله و همچنین اندیشه تأسیس مجلس شورای ملی در افکار مردم شاه مجبور به برکناری عین‌الدوله و انتصاب میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله بجای وی شد و با در ادامه نیز با تأسیس مجلس موافقت کرد.

کسانی که خواهان «مجلس شورا» بودند و برای رسیدن به این هدف در سفارتخانه انگلستان در تهران بست‌نشین شده بودند، آنجا را ترک کردند. سفارت روسیه در تهران که مشروطه‌خواهی را زیر سر دولت انگلیس می‌دانست، این‌گونه بست‌نشینی را سند مخالفت خود قرار داد و به افشاگری و خرده‌گیری دست زد.

 عاقبت مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ امضا کرد. علما و دیگرانی که به حضرت عبدالعظیم و قم رفته بودند بازگشتند و تحصن در سفارت انگلیس پایان یافت. مردم صدور فرمان مشروطیت را جشن گرفتند.

خطاب فرمان به صدراعظم، یعنی میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله است، که خود در تهیه آن و راضی کردن سلطان مظفرالدین به امضای آن کوشش کرده بود. اصل فرمان به خط و انشای احمد قوام است.

پس از تهیه نظامنامه انتخابات و امضای آن بوسیلة شاه انتخابات مجلس در شهریور ۱۲۸۵ هـ .ش برگزار شد و نخستین مجلس مشروطه در مهر ماه همان سال گشایش یافت این مجلس نوشتن قانون اساسی رابه کمیته‌ای منتخب واگذار کرد.

پیامدهای مشروطه:

انقلاب مشروطه با همه مشکلات و ناکامی‌هایش آثار عمده‌ای از خود بر جای نهاد برخی از این آثار عبارتند از: مفاهیمی مانند قانون اساسی، مجلس آزادی، انتخابات، تفکیک قوا با این انقلاب مطرح شد و به رسمیت یافت. هر چند که بزودی مجلس مورد هجوم قرار گرفت ولی اصل وجود قانون اساسی در سخت‌ترین دوره‌ها برقرار ماند و در مقاطع خاصی تعدادی از نمایندگان مخالف دولت به آن راه یافت که با آثار سیاسی مهمی همراه بود.

مظفرالدین شاه كه به بيماري سِل دچار شده بود، هجدهم دی‌ماه در ۵۴ سالگی درگذشت و پسر او محمدعلی میرزا برجایش نشست.

این نخستین بار نبود که ایران دارای مجلس شورا می‌شد؛ ايران در دوران چهارصد ساله حکومت اشكانيان (پارتیان ـ خراسانیان) هم دارای «مهستان» و در عمل مشروطه بود و برای بررسی و تصویب قوانين و مسائل مهم حتا تعيين «شاه» و «فرمانده» نیروهایی که به جبهه فرستاد می‌شدند، دو مجلس وجود داشت که مجلس عالی‌تر و همچنين نشست مشترک آنها را مِهستان (مجمع بزرگان ـ سنا) می‌خواندند.

در دوره ساسانیان، که چند برابر امروز گستردگی داشت، یک «شورای دولتی» نیز به پادشاه در اداره مملکت کمک می‌کرد.

با این حال، پیروزی ایرانیان بر حکومت قاجار و صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه، آغازی بر دخالت مردم در حکمرانی کشور گردید. هرچند که در هر دوره، مجالس وقت، تحت حکومت های وقت، میزان تاثیرگذاری متفاوت و در عین حال مستقلی در حکمرانی داشته اند.

انتهای پیام