سیاست شرق _ بهرام امیراحمدیان؛

جمهوری اسلامی ایران در بخش مرزهای شمال غربی، با منطقه ای به نام قفقاز جنوبی هم مرز است که در واقع یک منطقه نا آرام از آغاز قرن نوزدهم بوده است و که تا امروز در دهه سوم قرن بیست و یکم ادامه دارد. برای امنیت ملی دولت جمهوری اسلامی، امنیت مرزها از اولویت زیادی برخوردار است.

در منطقه قفقاز که از ساحل غربی دریای خزر آغاز و تا ساحل شرقی و شمالی دریای سیاه ادامه دارد، کانونهای بحرانی دائمی پدید آمده است که مهمترین آن بین جمهوری های آذربایجان و ارمنستان، بر سر مساله قره باغ است که در آستانه پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد شوروی آغاز و تا کنون به یک صلح با ثبات منتهی نشده است.

در نوامبر ۲۰۲۰، جمهوری آذربایجان با کمکهای نظامی و مستشاری ترکیه عضو ناتو و اسرائیل، توانستند معادله توازن قوا در منطقه را بر هم بزنند و ایران را با چالش های نا امنی مواجه سازند. در عین حال ایران با حضور و برگزاری مانور نظامی گسترده در نوار مرزی با همه تجهیزات نظامی پرتوان در منطقه، به بازیگران منطقه ای تاثیر گذار و کشورهای درگیر بحران در صحنه عملیاتی ، نشان داد که با قدرت کامل مانع از هر گونه تغییر در مرزهای سیاسی مشترک با خواهد شد و اجازه نخواهد داد تغییری در دسترسی ایران به راههای ارتباطی-تجاری با منطقه صورت گیرد.

راههای ارتباطی ایران با قفقاز در دوره شوروی از طریق مرز های مشترک زمینی از دو نقطه آستارا (جاده ای)، جلفا(ریلی و جاده ای) برقرار بود. ایران با وجود داشتن مرز مشترک با ارمنستان، فاقد هر نوع پل ارتباطی و نقطه گمرکی و راه زمینی مناسب برای مبادلات بود. با فروپاشی شوروی و آغاز مناقشه بین آذربایجان و ارمنستان بر سر مساله قره باغ(یک استان خودمختار با اکثریت ارمنی در داخل خاک آذربایجان) راه اتباط ریلی بین ایران و قفقاز محدود به منطقه ای کوچک در نخجوان(یک جمهوری خودمختار در ترکیب جمهوری آذربایجان که از طریق خاک ارمنستان از بدنه اصلی جمهوری آذربایجان جدا افتاده است). ارتباط ایران با ارمنستان که تنها حدود ۴۰ کیلومتر مرز مشتر در امتداد رود ارس با ایران دارد، در آغاز فروپاشی شوروی امکان پذیر نبود و ارمنستان، همسایه ایران در تنگنای محاصره ای قرار گرفته بود. احداث «پل دوستی» بین ایران و ارمنستان بر روی رود ارس امکان پیوند و ارتباط با ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه را در نیمه نخست دهه نود، فراهم شد.

با شیطنت های ترکیه و اسرائیل و برداشتهای نادرست ترکیه و جمهوری آذربایجان از بند ۹ مفاد موافقتنامه آتش بس ابتکاری رئیس جمهور روسیه در زمینه برقراری دوباره ارتباط زمینی بین جمهوری خودمختار نخجوان با خاک اصلی آذربایجان، با گذر از کریدوری که بعدها ترکیه و آذربایجان بدان «زنگه زور» نام نهادند، مدعی شدند که این مسیر که در امتداد مرزهای مشترکی بین ایران و ارمنستان قرار دارد، باید در حاکمیت جمهوری آذربایجان قرار گیرد. تمهیداتی که ترکیه و آذربایجان می خواستند و می خواهند بکار گیرند، این است که ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را از خطوط مرزی دو کشور قطع و ایران را در انزوای ژئوپلیتیکی در این منطقه قرار دهند.

روسیه بازیگر اصلی مناقشه قره باغ، بر اساس مفاد موافقتنامه گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری در اروپا، در کنار فرانسه و ایالات متحده، ریاست گروه را در دست و ماموریت نظارت بر آتش بس بین ارمنستان و آذربایجان را از سال ۱۹۹۴ بر عهده داشته است، در جنگ سال ۲۰۲۰ پس از جنگ ۴۴ روزه، مانع از ادامه جنگ بین دو کشور درگیر و دعوت از سران دوکشور برای امضای موافقتنامه آتش بس و توقف درگیری شد.

از آغاز درگیری بین ارمنستان و آذربایجان در آستانه فروپاشی شوروی تا کنون، ارتباط زمینی بین دو بخش جمهوری آذربایجان، یعنی بین نخجوان و خاک اصلی آذربایجان از طریق گذر از قلمرو جمهوری اسلامی ایران صورت می گرفته و می گیرد. امتیازی حیاتی که جمهوری اسلامی ایران به همسایه ناسپاس خود آذربایجان داده است و دولت این کشور این امکان ارزشمند را ناسپاس بوده است.

با این حال سیاست جمهوری اسلامی ایران اعطای امتیازات و کمکهای بشر دوستانه (لغو ویزا برای ورود شهروندان جمهوری آذربایجان به ایران که آذربایجان اقدام متقابل انجام نداده است) به همسایگان و حسن همجواری بوده است.با توجه به تعریف بین المللی «کریدور» که یک کشور برای ارتباط زمینی با گذر از کشوری که کریدور در آن واقع است، با کشوری ثالث از آن گذر می کند و کلیه حقوق و قوانین مرتبط با بهره گیری از کریدور در اختیار کشوری است که کریدور در آن واقع است، جمهوری آذربایجان و ترکیه اصرار بر مالکیت و حاکمیت دو طرف بر کریدور و صلب حاکمیت ارمنستان بر آن را دارند که در این صورت بتوانند ارتباط زمینی ایران با ارمنستان و از آن سو با گرجستان و دریای سیاه و اروپا را از ایران صلب کنند.

ایران با ارمنستان روابطی دیرینه دارند و در تمام دوره پس از فروپاشی شوروی خواهان حل مسالمت آمیز مناقشه قره باغ از راههای مسالمات آمیز و ابزارهای دیپلماتیک بوده است. ورود ترکیه عضو ناتو و سپس رژیم مداخله گر اسرائیل به مناقشه قره باغ و حمایت تسلیحاتی و مشاوره نظامی به جمهوری آذربایجان، سبب نظامی تر شدن منطقه شده است. در حالی که فدراسیون روسیه با جمهوری ارمنستان در پیمان امنیت دسته جمعی شراکت دارند، وارد مناقشه نشده است، و در صورت ورود می توانست صحنه عملیاتی را به نفع ارمنستان خاتمه دهد.

ترکیه با مداخله و برهم زدن نظم منطقه با اسرائیل و ناتو درصدد مزاحمت برای ایران است. توصیه می شود که ترکیه با توجه به حساسیت ایران و روسیه نسبت به گسترش ناتو به سوی شرق در محدوده مرزهای ایران، لازم است منافع ملی و امنیت ملی ایران را در نظر بگیرد و همچون دوره جنگ سرد، به مرزهای مشترک خود و منطقه با ایران به عنوان مرزهای ثبات و دوستی در نظر بگیرد.

منبع: روزنامه اطلاعات

انتهای پیام